Ορεινός όγκος του Κεντρικού Υμηττού σε σχήμα τραπεζοειδoύς και κορυφή στα 660 μ. Νότια, το ύψωμα συνδέεται μέσω του διάσελου του Σταυρού, με τον Νότιο ή Άνυδρο Υμηττό. Στο σημείο αυτό η οροσειρά του Υμηττού έχει το μεγαλύτερο εύρος της (5 χλ.) και η κατεύθυνσή της μεταβάλλεται από ΒΑ προς ΝΔ σε Β προς Ν.
Η ανατολική πλευρά του υψώματος διασχίζεται από μεγάλη χαράδρα με κατεύθυνση από Δ προς Α. Στη χαράδρα αυτή και από υψόμετρο 503 μ. έως 523 μ. σχηματίζεται μικρή – 35 στρεμμάτων – γαιώδη κοιλάδα. Στη κατώτερο μέρος της κοιλάδας υπάρχει ο ναός του Προφήτη Ηλία κτισμένος στη βάση αρχαίου ναού και ένα πανάρχαιο αστείρευτο πηγάδι. Σε ανασκαφές τα έτη 1949 και 1950 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Κοτζιάς αποκάλυψε (1) ότι ο ναός κτίσθηκε στη βάση του ναού του Προοψίου Απόλλωνα ενώ λίγα μέτρα νοτιοδυτικά αποκάλυψε μέρος του ναού του Ομβρίου Διός. Αποκάλυψε επίσης τον κοινό βωμό των δυο θεών καθώς και το μεγαλειώδη περίβολο που προστάτευε τον βωμό από τους μυκηναϊκούς χρόνους.
Η τοιχοδομία του περιβόλου παραπέμπει, κατά τον Ν. Κοτζιά, στην μυκηναϊκή περίοδο. Θεωρία που δεν μπόρεσε να επιβεβαιώσει με τα ευρήματα των ανασκαφών στην κοιλάδα.
Αντίθετα τα όστρακα και τα άλλα ευρήματα ανασκαφής σε σπήλαιο – που όπως αποδείχθηκε ήταν μεταλλείο σιδήρου – στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του λόφου (βλ. χάρτη), στοιχειοθέτησαν την άποψη ότι ο βωμός αλλά και ο περίβολος ήταν δημιουργήματα της μυκηναϊκής περιόδου.
Ο Ν. Κοτζιάς έφθασε στην ταυτοποίηση των θεοτήτων που λατρευόταν στα ιερά αναλύοντας τις συνήθειες των κατοίκων της περιοχής.
Συνέδεσε τις ολονύκτιες φωτιές που ανάβουν οι κάτοικοι της περιοχής την παραμονή της γιορτής του Προφήτη Ηλία προς τιμή του Αγίου με τη πανάρχαια λατρεία της φωτιάς και του θεού Απόλλωνα. Το φως, εξάλλου, που λούζει τον λόφο όταν ανατέλλει ο ήλιος είναι ένα ακόμη σημάδι ότι ο χώρος συνδέεται με τον Φοίβο – Απόλλωνα τον Προόψιο.
Θεώρησε επίσης ότι η παμπάλαια – αναφέρεται και από τον Kaupert – συνήθεια των κατοίκων να καταφεύγουν, σε περιόδους ανομβρίας, σε λιτανείες εκλιπαρώντας την παρέμβαση του θείου για βροχή στην άνυδρη περιοχή τους, παρέπεμπε στον θεό των καιρών τον Όμβριο Δία.
Ο Νίκος Παπαγιαννάκος Αρχιτέκτονας, (DEA Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης και Πρόεδρος της Εταιρίας Μελετών ΝΑ Αττικής), παρουσίασε (2) στην ΙΔ’ Συνάντηση της Εταιρίας Μελετών ΝΑ Αττικής, τα συμπεράσματα μελέτης του ιερού του Προοψίου Απόλλωνα με τη βοήθεια της ιστορικής τοπογραφίας ανάλογων σύγχρονων ιερών και παρήγαγε εντυπωσιακές αναπαραστάσεις του ιερού και του περιβάλλοντος χώρου.
Η κοιλάδα κατοικήθηκε διαχρονικά. Ο λαογράφος – συγγραφέας Γιάννης Πρόφης γράφει (3):
Η πρόσβαση στο οροπέδιο γίνεται από μονοπάτι, που κατασκευάστηκε περί το τέλος του 19ου αι., στη νότια πλευρά του υψώματος. Η παράδοση λέει ότι αρχικά στο μονοπάτι περνούσαν ακόμη και κάρα και ότι κάποιοι είχαν εκεί καλλιέργειες,…Η παλαιότερη πρόσβαση, που ήταν πολύ περισσότερο κοπιαστική, γινόταν από χαράδρα που υπάρχει στην ανατολική πλευρά…Στην απογραφή της μοναστηριακής περιουσίας και στις καταστάσεις που συντάχθηκαν στις 11 Απριλίου 1836, ο Προφήτης Ηλίας αναφέρεται ως μονή, που περιλαμβάνει την εκκλησία, ένα οίκημα και ένα χωράφι 4 στρεμμάτων…
Όταν οι μοναχοί εγκατέλειψαν το οροπέδιο, κάποιοι χωρικοί της περιοχής συνέχισαν την καλλιέργεια. Όπως επίσης σημειώνει (3) ο Γιάννης Πρόφης το ύψωμα ονομαζόταν από τους ντόπιους Άγιος Ηλίας.
Λαογραφικά – Το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία στον Υμηττό
O λαογράφος – συγγραφέας Γιάννης Πρόφης στην ομιλία του (4) στην διημερίδα Κορωπί – Υμηττό: Συνοδοιπόροι στο χρόνο. Κορωπί 2012» ανέφερε σχετικά:
Το απόγευμα της παραμονής της γιορτής του Προφήτη Ηλία, πήγαιναν εκεί πεζοί ή με τα γαϊδούρια τους πολλοί Κορωπιώτες, αλλά και Λιοπεσιώτες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, μέσω του άνετου μονοπατιού. Εκτός από τους μεσογείτες, πήγαιναν και αρκετοί Μπραχαμιώτες και Αθηναίοι (Πλακιώτες), από το λεκανοπέδιο της Αθήνας, που ήσαν κι αυτοί αρβανίτες, μέσω της αρχαίας «Σφηττίας Οδού». Οι Μπραχαμιώτες μάλιστα θεωρούσαν το ξωκλήσι σαν δικό τους, αφού κι αυτοί είχαν συμβάλλει, στις αρχές του 20ουαι. στην οικοδόμηση των χαγιατιών. Εκτός απ’ αυτούς, συμμετείχαν και πολλοί βλάχοι, που έβοσκαν τα κοπάδια τους στην οροσειρά του Υμηττού. Το απόγευμα της παραμονής της γιορτής κατέφθαναν οι προσκυνητές, έχοντας μαζί τους τρόφιμα και στρωσίδια και «στρατοπέδευαν» στα χαγιάτια ή στο αυλόγυρο του ναού. Το νερό παλαιότερα οι πιο πολλοί το έφερναν μαζί τους και δεν έκαναν χρήση του φρεάτινου, επειδή το χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί για το πότισμα των προβάτων τους. Τότε το πηγάδι δε διέθετε περιτοίχισμα ούτε μαγκάνι. Μετά τον εσπερινό άναβαν φωτιές με ρετσίνι, έψηναν μπριζόλες σε σχάρες ή μαγείρευαν σε τσουκάλι κι έτρωγαν. Αμέσως μετά άρχιζε το πανηγύρι, με μουσικά όργανα το νταούλι του Λίε (=Ηλία) Κυριάκου και την πίπιζα (ζουρνά) του Σταμάτη Βασιλείου και χόρευαν γύρω από τις φωτιές. Οι βλάχοι έκαναν το δικό τους κύκλο χορού, ήσαν αρματωμένοι και δεν κάθονταν μαζί με τους ντόπιους. Το θέαμα με τις φωτιές του Προφήτη Ηλία ήταν πολύ εντυπωσιακό, βλέποντάς το κανείς από το Κορωπί.
(1) Νικόλαος Χ. Κοτζιάς, «Ανασκαφαί εν Προφήτη Ηλία, Υμηττού». Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1949 και 1950.
(2) Νίκος Παπαγιαννάκος Αρχιτέκτονας, (DEA Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης και Πρόεδρος της Εταιρίας Μελετών ΝΑ Αττικής), ) «Νεότερη θεώρηση του Ιερού του Απόλλωνος Προοψίου στον Προφήτη Ηλία Υμηττού», στην ΙΔ’ Συνάντηση της Εταιρίας Μελετών ΝΑ Αττικής, Καλύβια Θορικού 2013.
(3) Γιάννης Πρόφης, λαογράφος – συγγραφέας, «Τοποθεσίες και Τοπωνύμια Κορωπίου – Το κτηματολόγιο του 1793». Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κρωπίας. Κορωπί 2010.
(4) Γιάννη Πρόφης, Λαογράφος – Συγγραφέας. «Λαογραφικά – Το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία στον Υμηττό». Διημερίδα Κορωπί – Υμηττό: Συνοδοιπόροι στο χρόνο. Κορωπί 2012.