Η χλωρίδα του Υμηττού – Η αξία της προστασίας της.

Ο ζωγράφος – συγγραφέας και ερευνητής της Ελληνικής χλωρίδας Γιώργος Σφήκας στην ομιλία του (1) στη διημερίδα «Κορωπί – Υμηττός: Συνοδοιπόροι στο χρόνο. Κορωπί 2012» ανέφερε σχετικά τα εξής:

«Χλωρίδα ονομάζουμε το σύνολο των φυτικών ειδών που απαντούν σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η χώρα μας διαθέτει μια από τις πλουσιότερες, σε σχέση με την έκτασή της, χλωρίδες της Ευρώπης, με 6200 είδη και υποειδή φυτών, από τα οποία γύρω στα 1000 είναι ενδημικά της Ελλάδας και δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο. Αυτοί οι αριθμοί καθιστούν τη χώρα μας μια υπερδύναμη, όσον αφορά τη χλωρίδα. Τα σπάνια φυτά της Ελλάδας προσελκύουν κάθε άνοιξη αρκετές χιλιάδες οικοτουρίστες, που με ξεναγούς Έλληνες και ξένους ειδικούς επισκέπτονται περιοχές όπου μπορούν να δουν και να φωτογραφίσουν πολλά από αυτά.

Υπολογίζεται ότι η Αττική είναι μια περιοχή της χώρας μας όπου συγκεντρώνονται 1500 είδη και υποείδη φυτών ή περίπου το 1/4 των ειδών όλης της Ελλάδας. Το ευχάριστο είναι ότι πάρα την απίστευτη οικιστική εξάπλωση των τελευταίων δεκαετιών, μόνο δύο τοπικά είδη φυτών εξαφανίσθηκαν από την Αττική, ενώ όλα τα άλλα εξακολουθούν να επιζούν. Αυτό το θαύμα οφείλεται στο γεγονός ότι στην Αττική υπάρχουν αξιόλογα βουνά, που λειτουργούν ως τα τελευταία οχυρά άμυνας της φύσης και τα οποία, ευτυχώς, δεν έχουν ακόμη «αποικισθεί» από τους Αθηναίους.

Μια τέτοια περίπτωση είναι και ο Υμηττός, ο οποίος, από ένα περιαστικό φυσικό οικοσύστημα τείνει να μεταβληθεί σε ενδοαστικό καθώς περιβάλλεται πλέον σχεδόν από παντού από οικισμούς.

Ο Υμηττός υπάρχει στη θέση που τον βρίσκουμε και σήμερα, εδώ και εκατομμύρια χρόνια και στη διάρκεια της ζωής του έχει υποστεί πολλές καταστροφές από τον άνθρωπο. Υπάρχουν μαρτυρίες περιηγητών, ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι βοσκοί που είχαν τα κοπάδια τους πάνω στο βουνό έβαζαν φωτιές για να κάψουν τα δάση, με την δικαιολογία ότι έτσι έδιωχναν τους λύκους, που τότε ενδημούσαν στα βουνά της Αττικής.

Η τελευταία μεγάλη καταστροφή που υπέστη το βουνό ήταν στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, όταν διάφοροι επιτήδειοι ανέβαιναν με καροτσάκια στον Υμηττό και έκοβαν τα δένδρα, για να τα πουλήσουν ως καυσόξυλα στις συνοικίες της Αθήνας.

Μετά τον πόλεμο το μόνο δάσος που είχε απομείνει στον Υμηττό ήταν το δάσος της Ηλιούπολης. Όλο το άλλο βουνό ήταν γυμνό και γεμάτο θυμάρι, που όταν άνθιζε, τον Μάιο-Ιούνιο, έδινε στις πλαγιές ένα απαλό μωβ χρώμα.

Στα χρόνια που ακολούθησαν μετά το 1950, έγιναν σημαντικές προσπάθειες αποκατάστασης του τοπίου, ιδίως στο βόρειο Υμηττό, και δυτικά, πάνω από τους Δήμους Αγίας Παρασκευής, Παπάγου, Βύρωνα και Αργυρούπολης. Τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών είναι ορατά σήμερα σε όσους ταξιδεύουν κατά μήκος της Αττικής οδού.  

α. Μια ανοιξιάτικη εικόνα το 2005

β. Μια χειμωνιάτικη εικόνα τον χειμώνα του 2000

γ. Ανοιξιάτικη εικόνα πάνω από την Ηλιούπολη.

Η πλήρης απογραφή της χλωρίδας του Υμηττού δεν έχει ακόμη δυστυχώς πραγματοποιηθεί αν και βρίσκεται δίπλα στο Βιολογικό του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα δύο κατάλογοι φυτών του βουνού, από τους οποίους ο ένας, όχι πλήρης, από εμένα με 460 είδη και υποείδη και ο άλλος από τον Κ. Ζερλέντη το 1965 με 601 είδη και υποείδη. Είναι βέβαιο ότι μια πλήρης απογραφή θα έδινε πάνω από 700 είδη φυτών, κάτι που έχει διαπιστωθεί και σε άλλα, αναλόγου ύψους κι έκτασης, βουνά της Αττικοβοιωτίας.

Το σημαντικό όμως με τον Υμηττό δεν είναι ο αριθμός των ειδών όσο ο αριθμός των σπανίων ειδών που υπάρχουν σ’ αυτόν. Πράγματι 23 είδη της χλωρίδας του είναι ενδημικά της Ελλάδας και αρκετά από αυτά είναι ενδημικά της Αττικής. Επιπλέον στον Υμηττό φύονται 44 είδη Ορχεοειδών και ο αριθμός αυτός θεωρείται από τους ειδικούς Ορχεολόγους ο πυκνότερος σ’ όλη την Ευρώπη, σε σχέση με την έκταση. Δηλαδή πουθενά αλλού στην Ευρώπη δεν υπάρχουν τόσο πολλά είδη Ορχεοειδών σε τόσο μικρή έκταση όσος είναι ο Υμηττός.

Ακόμα αξίζει να αναφέρουμε ότι δύο από τα είδη του Υμηττού φέρουν το προσωνύμιο hymettium – hymettia, γιατί πρωτοπεριγράφηκαν από αυτό το βουνό. Είναι το Helianthemum hymettium και η Scabiosa ή Lomelosia hymettia.

Επιπλέον πολλά από τα φυτά του Υμηττού είναι ποικιλοτρόπως χρήσιμα στον άνθρωπο, είτε ως φαρμακευτικά, είτε ως μελισσοτροφικά, είτε ως φαγώσιμα, είτε ως κτηνοτροφικά κ.λπ. Είναι γνωστές άλλωστε οι κάπως υπερβολικές αναφορές του Τούρκου περιηγητή Εβλιγιά Τσελεπή στα φαρμακευτικά βοτάνια του Υμηττού και στο υγιεινό κλίμα του.

Για τους λόγους που ανάφερα πιο πάνω ο Υμηττός είχε περιληφθεί αρχικά στο πρόγραμμα CORINE της ΕΟΚ, που στόχευε στην απογραφή των σημαντικών βιοτόπων της Ευρώπης. Αργότερα περιλήφθηκε επίσης στο πρόγραμμα Natura 2000 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως ένας βιότοπος της Ευρώπης που χρειάζεται προστασία με κωδικό GR 3000006 και υπό τον τίτλο «Όρος Υμηττός, Αισθητικό δάσος Καισαριανής και λίμνη Βουλιαγμένης». Παρατηρούμε δηλαδή ότι στην περιοχή Natura περιλαμβάνεται όλος ο όγκος του Υμηττού, με το Αισθητικό Δάσος Καισαριανής στις πλαγιές του και μέχρι τα υψώματα και τη λίμνη της Βουλιαγμένης στο νότο.

Στο βιβλίο που εξέδωσε η Εταιρεία Προστασίας της Φύσης το 2004 και του οποίου την επιμέλεια είχα εγώ, με τίτλο «Οι προστατευόμενες περιοχές Natura 2000 στην Ελλάδα» περιλαμβάνεται φυσικά και ο Υμηττός.

Στο βιβλίο μου «Οι βοτανικοί παράδεισοι της Ελλάδας» έκδοση του 2001, περιλαμβάνεται και πάλι ο Υμηττός, με αριθμό 60, επί συνόλου 130 περιοχών, από όλη την Ελληνική επικράτεια όπου συγκεντρώνεται η σπάνια ελληνική χλωρίδα. Στην βοτανική αξία του βουνού πρέπει να προσθέσουμε φυσικά και την ζωολογική καθώς στον Υμηττό υπάρχει επίσης πλούσια πανίδα, θηλαστικά, πουλιά, ερπετά, πεταλούδες και πολλά άλλα.

Επομένως η ανάγκη διατήρησης και προστασίας του βουνού και το σταμάτημα κάθε περαιτέρω οικιστικής ανάπτυξης στις πλαγιές του προβάλλει αυτή τη στιγμή ως επιτακτικό αίτημα.

Αρκεί να σκεφθούμε ότι κάποτε οι πρόποδες του Υμηττού άρχιζαν από τον σημερινό Δήμο Υμηττού, τον Βύρωνα, την Αργυρούπολη, την Αγία Μαρίνα, για να αντιληφθούμε πόση από την παλιά έκταση του βουνού, τον παλιό ζωτικό χώρο για τη χλωρίδα και την πανίδα του, έχει πλέον χαθεί. Επομένως, ότι απομένει πρέπει με κάθε θυσία να προστατευθεί.

Και τώρα θα σας δείξω μερικά από τα σπάνια φυτά του Υμηττού αλλά και πολλά από τα πιο κοινά, που όμως δεν είναι λιγότερο όμορφα, ενώ συχνά είναι και ωραιότερα.

1. Στον Υμηττό υπήρχε ανέκαθεν το κοινό πεύκο (Pinus halepensis), το οποίο υπάρχει και σήμερα. Στα μεταπολεμικά χρόνια έγιναν προσπάθειες αναδάσωσης όχι μόνο με το κοινό πεύκο αλλά και με την τραχεία πεύκη (Pinus brutia) η οποία ευδοκίμησε βέβαια αλλά δεν είναι στο φυσικό της περιβάλλον, που είναι το Αν. Αιγαίο και η Θράκη. Πειραματικά φυτεύθηκαν στις αναδασώσεις και άλλα Κωνοφόρα, όπως το ελληνικό κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens) που κανονικά η φυσική του εξάπλωση είναι στη Κρήτη και στο Αν. Αιγαίο, όπως ο κέδρος της Κύπρου (Cedrus brevifolia), η Μαύρη πεύκη (Pinus nigra), το Γλαυκόχρωμο κυπαρίσσι (Cupressus arizonica). Σε μια αναδάσωση που πρέπει να έγινε περίπου πριν 50 χρόνια φυτεύθηκαν στην κορυφογραμμή του βουνού και μερικά ελληνικά έλατα (Αbies cephalonica), όμοια με τα έλατα της Πάρνηθας. Επέζησαν γύρω στα 15, τα οποία αναπτύσσονται πολύ καλά και έχουν σήμερα ύψος από 3 έως 8μ., ενώ τα μεγαλύτερα έχουν αρχίσει να παράγουν και κώνους και έτσι ελπίζουμε στη φυσική αναγέννηση τους. Επομένως το είδος Αbies cephalonica πρέπει πλέον να συνυπολογίζεται στη χλωρίδα του Υμηττού.
2. Ο πιο συνηθισμένος θάμνος είναι στον Υμηττό το Πουρνάρι (Quercus coccifera) που σε μεγάλη ηλικία γίνεται δένδρο αιωνόβιο, πολύ ανθεκτικό στη ζέστη και στην ξηρασία. Άλλοτε το ξύλο του έδινε το καλύτερο ξυλοκάρβουνο.
3. Αυτή είναι η λεγόμενη «Κρεμαστήρα», επιστημονικά Εφέδρα η καμπυλόποδη (Ephedra campylopoda) που απλώνει και κρέμεται πάνω στους θάμνους ή στους βράχους.
4. Ο ωραιότερος θάμνος του Υμηττού είναι βέβαια η Κουμαριά (Arbutus unedo), που φυτρώνει κυρίως στα σχιστολιθικά εδάφη, στο βόρειο μέρος του βουνού.
5. Υπάρχει επίσης το Θαμνοκυπάρισσο (Juniperus phoenicea), γνωστό στο λαό με τα ονόματα Φίδα ή Βένιο, που μπορεί να ζήσει εκατοντάδες χρόνια και να πάρει τελικά δενδρώδη μορφή.
6. Από τα διάφορα φρύγανα το πιο κοινό είναι η γνωστή μας Ασφάκα (Phlomis fruticosa) που την Άνοιξη κάνει αυτά τα πανέμορφα άνθη.
7. Ένα άλλο φρύγανο του Υμηττού είναι βέβαια το γνωστό μας Θυμάρι (Corydothymus capitatus) του οποίου οι πληθυσμοί έχουν μειωθεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω της ανάπτυξης του δάσους.
8. Άλλο ωραίο φρύγανο είναι το λεγόμενο Φασσόχορτο (Prasium majus), που φυτρώνει διάσπαρτο ανάμεσα στα δένδρα και στους θάμνους.
9. Ο ωραίος αυτός θάμνος είναι σπάνιος στον Υμηττό. είναι γνωστός με το όνομα Φούσκα και επιστημονικά λέγεται Colutea arborescens.
10. Αυτό το φυτό που αναρριχάται ανάμεσα στους θάμνους και ανθίζει τον χειμώνα είναι γνωστό με διάφορα κοινά ονόματα, όπως Αμπελίνα, Αγριόκλημα, Αγριαμπελίνα κ.λπ. Επιστημονικά λέγεται Κληματίς η κιρρώδης (Clematis cirrhosa).
11. Ο Άγριος απήγανος (Ruta chalepensis) με τη βαριά μυρωδιά του είναι ένα πολύ όμορφο φυτό του Υμηττού.
12. Η γνωστή σε όλους μας Φασκομηλιά ή Σφακομηλιά (Salvia fruticosa) στολίζει την άνοιξη τα τοπία του Υμηττού.
13. Η γνωστή Γαλατσίδα (Εuphorbia characias) είναι από τα πιο κοινά φυτά στον Υμηττό και ανθίζει στις αρχές της άνοιξης. Το δηλητηριώδες γάλα της έχει ακριβώς την ίδια σύσταση με το γάλα της Συκιάς και του Καουτσουκόδενδρου, γι αυτό κάποτε, πριν βγει το συνθεκτικό καουτσούκ, είχε προταθεί η καλλιέργειά της για παραγωγή ελαστικών. Άλλο κοινό όνομα: Φλώμος, γιατί μ’ αυτήν φλομώνανε το νερό στα ποτάμια και έπιαναν ψάρια.
14. Κρητική λαδανιά (Cistus creticus). Από αυτό το φυτό έβγαινε κάποτε το λάδανο, μια ουσία φαρμακευτική και αρωματική που ένα κιλό από αυτήν ήταν πιο ακριβό από ένα κιλό χρυσάφι.
15. Λευκή λαδανιά (Cistus salvifolius) συγγενικό με το προηγούμενο.
16. Σιληνή η έγχρωμη (Silene colorata). Το πιο κοινό λουλουδάκι του Υμηττού, που όταν ανθίζει σχηματίζει αυτό το ρόδινο χαλί.
17. Η Αουμπριέτα (Aubrieta deltoidea) φυτρώνει στα υψηλότερα μέρη του βουνού, ανάμεσα στα βράχια και είναι σίγουρα ένα από τα ωραιότερα λουλούδια του Υμηττού. Στις βορειότερες χώρες την χρησιμοποιούν οι κηπουροί όταν φτιάχνουν βραχόκηπους.
18. Η πασίγνωστη και κοινότατη Παπαρούνα (Papaver rhoeas) μπορεί να είναι κοινή αλλά δεν παύει να είναι ένα από τα ωραιότερα ελληνικά αγριολούλουδα. Φυτρώνει στα χαμηλά του βουνού, σε χέρσα και καλλιεργημένα χωράφια.
19. Οι Ανεμώνες ήταν στον Υμηττό από τα πιο κοινά αγριολούλουδα που όμως απειλούνται πλέον σοβαρά, από την υπερσυλλογή που γίνεται από τους διάφορους «φυσιολάτρες». Εδώ βλέπουμε την Anemone pavonina, με άνθη άλλοτε ρόδινα και άλλοτε κόκκινα.
20. Και η Anemone coronaria που κάνει άνθη σ’ όλες τις αποχρώσεις από το πορφυρό ως το λευκό.
21. Ένα πολυετές φρύγανο, αρκετά κοινό στον Υμηττό, είναι το Hypericum empetrifolium, γνωστό με τα κοινά ονόματα Αγούδουρας, Γουθούρα, Φουδούρα, Βαλσαμίνο κ.λπ.
22. Και τώρα θα σας δείξω μερικά από τα 44 είδη Ορχεοειδών του βουνού, που σχεδόν όλα είναι γνωστά στο λαό με το όνομα «σαλέπια». Και πρώτα από όλα το αρκετά κοινό και πρώιμης άνθισης είδος Barlia robertiana.
23. Ένα από τα ωραιότερα Ορχεοειδή του Υμηττού είναι ο Orchis italica, που τα άνθη του μοιάζουν με ανθρωπάκια.
24. Ο Όρχις ο αραιανθής (Orchis pauciflora) δεν είναι τόσο κοινός στον Υμηττό.
25. Το Κεφαλάνθηρο (Cephalanthera damasonium) είναι από τα πιο σπάνια είδη του βουνού με ελάχιστες εμφανίσεις.
26. Ophrys reinholdii, ένα ακόμη σπάνιο και δυσεύρετο Ορχεοειδές του Υμηττού.
27. Εδώ βλέπουμε το μάλλον πιο κοινό είδος του Υμηττού, τον Orchis quadripunctata, που τον βρίσκουμε κατά τόπους σε μεγάλους πληθυσμούς.
28. Ας πάμε τώρα σε μερικά από τα ωραία βολβώδη είδη του Υμηττού των οικογενειών Αμαρυλλίδες, Ιριδίδες και Λιλιΐδες. Εδώ βλέπουμε ένα φθινοπωρινό είδος κρόκου, τον Crocus cancellatus.
29. Κρόκος ο λείος (Crocus laevigatus), ένα είδος που ανθίζει τον χειμώνα.
30. Κρόκος του Καρτράϊτ (Crocus cartrhitianus), ένα είδος φθινοπωρινής άνθησης, που πιστεύεται ότι είναι ο άγριος πρόγονος του Ήμερου κρόκου, που καλλιεργείται για την παραγωγή της ζαφοράς.
31. Η Γυνανδρίρις (Gynandriris sisyrnchium) είναι ένα είδος συγγενικό με τις ίριδες.
32. Η Γυνανδρίρις η μονόφυλλη (Gynandriris monophylla) είναι ένα παρόμοιο είδος, με μικρότερα άνθη.
33. Iris attica, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φυτά του Υμηττού που ανθίζει την άνοιξη.
34. Και η μωβ ποικιλία του ίδιου είδους.
35. Το κίτρινο κρινάκι (Sternbergia sicula) είναι ένα από τα λίγα φυτά του Υμηττού που ανθίζουν το φθινόπωρο.

Ας δούμε τώρα μερικά από τα σπάνια φυτά του Υμηττού. Τα σπάνια φυτά δεν είναι κατ’ ανάγκη τα πιο ωραία, τα πιο εντυπωσιακά ούτε και τα πιο χρήσιμα.

36. Κενταύρια η αττική, υποείδος πεντελική (Centaurea attica ssp. pentelica). Πρόκειται για ένα από τα τρία υποείδη της Κενταύριας της Αττικής. Το υποείδος pentelica φυτρώνει μόνο στα βουνά Πάρνηθα, Πεντέλη και Υμηττό.
37. Ονοβρυχίς η εβενοειδής (Onobrychis ebenoides). Ένα ενδημικό της Κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου.
38. Οnosma kaheirei, ενδημικό των βουνών της Αττικής, της Ευβοίας και του Παναχαϊκού στην Πελοπόννησο. Αξίζει εδώ να πούμε πως το περίεργο αυτό όνομα δόθηκε σ’ αυτό το φυτό από τον Τέππνερ προς τιμή του δασκάλου του, μεγάλου Αυστριακού βοτανικού Καρλ Χάιντς Ρέχινγκερ, που πρώτος το είχε επισημάνει όταν ερευνούσε τη χλωρίδα της Αττικής.
39. Λίνο το λευκανθές (Linum leucanthum). Σπάνιο ενδημικό στα βουνά της Αττικής.
40. Lomelosia hymettia. Το ωραίο αυτό θαμνάκι πρωτοπεριγράφηκε από τον Υμηττό κι έτσι πήρε το όνομα hymettia. Αργότερα βρέθηκε και σε άλλα βουνά της Αττικής και της Ν.Α. Πελοποννήσου.
41. Καμπανούλα η Κέλσιος (Campanula celsii). Ένα σπάνιο ενδημικό στα βράχια των βουνών της Αττικής και της Σίφνου. Το όνομα Κέλσιος δόθηκε στο φυτό αυτό προς τιμήν του Κελσίου, του εφευρέτη του θερμόμετρου, από τον μεγάλο Ελβετό φυσιοδίφη Ντε Καντόλ. Βλέπουμε ότι εκείνα τα χρόνια που δεν υπήρχε καν πανεπιστήμιο στην Ελλάδα έρχονταν οι ξένοι και ερευνούσαν τη χλωρίδα μας και όπως είναι φυσικό έδιναν αυτοί ότι όνομα έκριναν, προς τιμήν των δικών τους δασκάλων.
42. Τελειώνω με μερικά ακόμη από τα όμορφα φυτά του βουνού Βαλεριάνα ιταλική (Valeriana italica) ή Βαλεριάνα του Διοσκουρίδη, γνωστή και με τα ονόματα Αγριοσαμπούκος, μυριστική κ.λπ. Πιθανώς η ορεινή νάρδος του Διοσκουρίδη.
43. Κέντρανθος ο ερυθρός (Centranthus ruber), γνωστός και ως Ανάλατος ή Κόκκινη βαλεριάνα, από τα ωραιότερα φυτά του Υμηττού.
44. Το Άγριο αγιόκλημα (Lonicera etrusca) είναι σπάνιο στην ανώτερη ζώνη του Υμηττού.
45. Τελειώνω με ένα άλλο είδος άγριου αγιοκλήματος την Lonicera implexa, που είναι πιο κοινό και το βλέπουμε να περιπλέκει ανάμεσα στους θάμνους. Ελπίζω ότι σας έδωσα μια εικόνα των φυτών του Υμηττού.

Καλύτερη εποχή για να τα γνωρίσετε είναι η Άνοιξη ιδίως οι μήνες Μάρτιος – Απρίλιος – Μάιος και το φθινόπωρο, ιδίως οι μήνες Οκτώβριος – Δεκέμβριος.»

(1) Γιώργος Σφήκας, Ζωγράφος – Συγγραφέας – Ερευνητής της Ελληνικής χλωρίδας, «Η χλωρίδα του Υμηττού – Η αξία της προστασίας της».  Διημερίδα Κορωπί – Υμηττός: Συνοδοιπόροι στο χρόνο, Κορωπί 2012.