Ο «ΕΝΤΑΦΙΑΣΜΟΣ» των επιτύμβιων αρχαϊκών αγαλμάτων νέων στην Αττική και την Κορινθία. Μια νέα ιστορική και κοινωνική ερμηνεία.
Αφιερώνεται στη μνήμη του Βαγγέλη Κακαβογιάννη
Τα επιτύμβια αγάλματα νέων που έχουν αποκαλυφθεί στην Ανατολική Αττική, την πρώτη και παραγωγικότερη γεωργική περιοχή του Αθηναϊκού κράτους, και στην αντίστοιχη, παραγωγική, περιοχή της αρχαίας Τενέας, της Κορινθίας, έχουν παραδοθεί από τα αρχαία χρόνια ακέραια, γεγονός που οφείλεται στον «ενταφιασμό» τους από τα αρχαία χρόνια.
Δυστυχώς έως το 1972 όλοι οι επιτύμβιοι κούροι (και μία κόρη) που φύλαγε η αττική γη, και όσους φύλαγε η γη της Κορινθίας, αποκαλύφθηκαν από αρχαιοκάπηλους που λυμαίνονταν την περιοχή μας. Τα αποτελέσματα της δράσης των «αρχαιοκαπηλικών» συμμοριών φαίνονται τόσο στα ίδια τα «σώματα» των αρχαίων μνημείων, δηλαδή στις υλικές ζημιές που προκλήθηκαν με τον τεμαχισμό τους για να μπορέσουν να «ταξιδέψουν» ευκολότερα, όσο, ακόμα περισσότερο, και στη ζημιά που προκάλεσαν στη σωστή απόδοση τους στην ιστορία.
Το 1972 δυο νέοι τότε αρχαιολόγοι, ο Βαγγέλης Κακαβογιάννης στον οποίο αφιερώνεται η αποψινή εκδήλωση, και η σύντροφός του Όλγα Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη, αποκάλυψαν στην περιοχή της Μερέντας, νοτιοανατολικά του Μαρκόπουλου, δυο αγάλματα, μια κόρη και έναν κούρο. Ήταν η πρώτη φορά που αποκαλύπτονταν με σωστή ανασκαφική-επιστημονική διαδικασία επιτύμβια αγάλματα νέων στην Αττική.
Ο Βαγγέλης Κακαβογιάννης (αριστερά) μαζί με τον τότε προϊστάμενό του Ευθύμιο Μαστροκώστα κατά τη διάρκεια της αποκάλυψης του Κούρου της Μερέντας το 1972.
Τα δύο αγάλματα είχαν τοποθετηθεί σε ορθογώνια τάφρο και το αμέσως υποκείμενο στρώμα είχε αποκλειστικά πρωτοαττικά όστρακα, ένδειξη ότι η τοποθέτησή τους είχε γίνει πιθανότατα πριν από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Με την αρχαιολογική ανασκαφή επιβεβαιώθηκε ότι η εξαιρετική διατήρηση, έως τις μέρες μας, των αρχαϊκών επιτυμβίων μνημείων, αγαλμάτων και αναγλύφων, οφείλονταν στη τοποθέτησή τους στην αττική γη με μια συνειδητή διαδικασία «ενταφιασμού». Γνωρίζαμε επίσης από ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες που έδωσε η συμμορία των αρχαιοκαπήλων στο «κλεπταποδόχο» μουσείο του Βερολίνου, ότι η άλλη «κόρη» που προέρχονταν από την Αττική, η κόρη της Κερατέας, όταν βρέθηκε, ήταν τυλιγμένη σε προστατευτικό φύλλο μολύβδου, ένα προϊόν που παρήγαγε σε αφθονία η γειτονική της Κερατέας, Λαυρεωτική. Και για τον Κούρο της Τενέας που βρέθηκε στην Κορινθία το 1846 και «ταξίδεψε» τότε στο Μόναχο γνωρίζουμε ότι το κεφάλι του είχε τεθεί εντός ευρύστομου αγγείου για προστασία.
Το ερώτημα που είχε τεθεί ήταν ο λόγος που επέβαλε ή προκάλεσε τους «ενταφιασμούς». Η απάντηση επηρεάστηκε από τις, σχετικής ακρίβειας, υποκειμενικές τεχνοτροπικές αναλύσεις, που χρονολόγησαν τον τελευταίο κούρο που είχε βρεθεί τον καιρό της Κατοχής, τον γνωστό Αριστόδικο, στα χρόνια μετά την δημοκρατική αλλαγή. Με την χρονολόγηση αυτή το μόνο ιστορικό γεγονός που δικαιολογούσε τον «ενταφιασμό» ήταν η διαδικασία προσωρινής απόκρυψης, για την προστασία των αγαλμάτων, από την επικείμενη περσική εισβολή το 480 π.Χ. και την προσφυγή των Αθηναίων στη Σαλαμίνα. Και η άποψη αυτή κυριάρχησε στους αρχαιολογικούς κύκλους. Κανείς βέβαια δεν διερωτήθηκε ούτε γιατί, μετά από μια πολύ σύντομη απουσία, τα μέλη των οικογενειών που επέστρεψαν, δεν έστησαν στη θέση τους τα προσφιλή αγάλματα και τα άφησαν θαμμένα στην αττική γη. Δεν διερωτήθηκε επίσης κανείς γιατί δεν «ενταφιάστηκαν» για προστασία ούτε το σύνταγμα των Τυραννοκτόνων και το άγαλμα της Βραυρώνιας Αρτέμιδος, που μεταφέρθηκαν από τον κατακτητή στην Περσέπολη, ούτε τα αγάλματα του ιερού βράχου που αφέθηκαν στην καταστροφική μανία του κατακτητή!
Η απάντηση στο παραπάνω πρόβλημα βρίσκεται σε ένα κείμενο του Κικέρωνα (De Legibus II 26) στο οποίο αναφέρεται ότι κάποια εποχή μετά τον Σόλωνα, στην Αθήνα δια νόμου ορίσθηκε «να μην κατασκευάζονται ιδιωτικά μνημεία που απαιτούν περισσότερο χρόνο και εργασία για την κατασκευή τους από δέκα άνδρες σε τρεις μέρες· ούτε να κοσμείται το μνημείο με οικοδόμημα με στέγη, εκτός από τις δημόσιες ταφές». Η γενικά αποδεκτή σήμερα άποψη στηρίζεται στην υπόθεση του Γερμανού αρχαιολόγου Άρθουρ Milhoefer, ότι ο Κικέρων αναφέρεται στην σωρεία νομοθετικών ρυθμίσεων που έκανε ο Κλεισθένης με την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, για να μην υπάρχουν εμφανείς και προκλητικές εκδηλώσεις πλούτου. Το μνημείο έπρεπε να είναι απλό και γι’ αυτό από τα χρόνια της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας έως τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, για περισσότερα από 70 χρόνια, τα ιδιωτικά επιτύμβια μνημεία στην Αττική ήταν απλά και απέριττα. Τα παλιότερα μεγάλα μνημεία έπρεπε να λείψουν γιατί θύμιζαν τα παλιά γένη, τους ευπατρίδες και οι οικογένειες φρόντισαν να τα θάψουν για να μην προκαλούν, σχεδόν αμέσως μετά την δημιουργία του Δημοκρατικού Πολιτεύματος!
Στο μεγάλο επίτευγμα των Αθηναίων, τη Δημοκρατία, συμμετείχε, με ηγετικό ρόλο, μεγάλο τμήμα της τάξης των «ευπατρίδων», μιας – κατά τεκμήριο – προνομιούχας τάξης, η οποία με το νέο καθεστώς θα έχανε πολλά από τα διοικητικά προνόμιά της. Οι αριστοκρατικές οικογένειες υπακούοντας στον νέο νόμο που ήταν αποτέλεσμα και του δικού τους αγώνα, αλλά και με σεβασμό στους θαμμένους προγόνους έθαψαν τα επιτύμβια αγάλματα με μεγάλη προσοχή. Η αποδοχή του συνειδητού, φορτισμένου ιδεολογικά, «ενταφιασμού» των επιτύμβιων αρχαϊκών αγαλμάτων αμέσως μετά την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού καθεστώτος, επιβάλλει και μια αντικειμενικότερη χρονολόγηση του τελευταίου Αττικού Κούρου, του Αριστόδικου, πριν από το πρώτο μισό της τελευταίας δεκαετίας του 6ου αι. π.Χ.
Για τους Κούρους της Κορινθίας
Το 2010 αποκτήθηκαν από το Μουσείο της Κορίνθου, σωζόμενα από την μανία αρχαιοκαπήλων, δυο επιτύμβια αγάλματα κούρων από την περιοχή της Τενέας. Είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά με τα αττικά αντίστοιχά τους αγάλματα× αν και σπασμένα, οι συντηρητές του Μουσείου διαπίστωσαν ότι όλα τα τμήματά τους κολλούσαν απόλυτα και τα αγάλματα εκτέθηκαν ολόκληρα. Μαζί με τον Κούρο της Τενέας που βρίσκεται στο μακρινό Μόναχο δείχνουν ότι και στο έδαφος της Κορίνθου τα επιτύμβια αγάλματα νέων «ενταφιάστηκαν», όπως και στην Αττική. Πως εξηγείται όμως αυτή η επιλογή; Τα ιστορικά συμβάντα της Κορίνθου έχουν κοινά χαρακτηριστικά με τα γεγονότα της Αττικής;
Εξετάζοντας τα λίγα γνωστά ιστορικά δεδομένα της αρχαϊκής Κορίνθου στον Ηρόδοτο (5.92) συναντάμε μια γεμάτη πάθος συνηγορία εναντίον της τυραννίδας και υπέρ της ισοκρατίας (δημοκρατίας) του εκπροσώπου της Κορίνθου, Σωσικλή, στη συμμαχική σύναξη που προκάλεσαν οι Σπαρτιάτες το 507 π.Χ. με στόχο την επαναφορά του τυράννου Ιππία στην Αθήνα. Η Κόρινθος ήταν τότε η σημαντικότερη ναυτική, βιοτεχνική και εμπορική πόλις-κράτος και ο λόγος του Σωσικλέους φανερώνει ένα ισχυρό αντιτυραννικό πνεύμα ως συνέπεια της προγενέστερης εκδίωξης των τυράννων.
Τί καθεστώς όμως είχε αντικαταστήσει την τυραννίδα στην Κόρινθο; Ένα ολιγαρχικό καθεστώς, όπως το Σπαρτιατικό ή μια «ισοκρατία», όπως διαπιστώνουμε ότι ονομάζει ο Σωσικλής την Αθηναϊκή δημοκρατία; Έως τώρα θεωρείται ότι η τυραννίδα αντικαταστάθηκε από ολιγαρχικό καθεστώς, αν και ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός (FgrHist, 90 fr.60.2 ) αναφέρει ότι ο «δήμος», και όχι μια ομάδα συνωμοτών, εκδίωξε βίαια κάθε υπόλειμμα της τυραννίδας.
Η σχεδόν μοναδική πηγή για την αρχαϊκή περίοδο είναι ο παραπάνω λόγος του Σωσικλέους, στον Ηρόδοτο, και τα λίγα που αναφέρονται από τον Νικόλαο τον Δαμασκηνό. Γι’ αυτό καταφεύγουμε, όπως όλοι οι ιστορικοί της αρχαϊκής Κορίνθου, στην σύγκριση με την αρχαϊκή Αθήνα. Και είναι πολύ πιθανόν οι εξελίξεις στην Κόρινθο μετά την αποτίναξη της τυραννίδας να παρουσιάζουν ομοιότητες με εκείνες της Αττικής και ασφαλώς να προηγήθηκαν. Ο Κλεισθένης, ως εγγονός του Σικυώνιου Κλεισθένη, είχε άμεση σχέση και γνώση των συμβαινόντων στην ΒΑ Πελοπόννησο και ασφαλώς εμπνεύστηκε από αυτά.
Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα (δημοκρατία ή ολιγαρχία) δίνεται και εδώ εξετάζοντας τις ισχυρές ενδείξεις των αρχαιολογικών δεδομένων που συμπληρώνουν τις πηγές.
Και όπως ειπώθηκε παραπάνω το φαινόμενο του «ενταφιασμού» των Κορινθιακών κούρων, που προηγήθηκε του αντίστοιχου Αθηναϊκού, μαρτυρεί ότι ήταν αποτέλεσμα παρόμοιων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, δηλαδή εγκαθίδρυση αρχικά ενός δημοκρατικού καθεστώτος. Πριν από την Αθήνα!
Και, ομοίως με την Αττική, στην Κόρινθο, ο «ενταφιασμός», με σεβασμό, των ακριβών επιτύμβιων αγαλμάτων και όχι η καταστροφή τους, φανερώνει ότι και εκεί η ομάδα που συνέβαλε στην δημοκρατική αλλαγή συμπεριλάμβανε, αν όχι ως ηγέτες, τουλάχιστον ως πρωτεργάτες, και μέλη των αριστοκρατικών γενών της Κορίνθου.
Άρης Τσαραβόπουλος