Ο Υμηττός δεσπόζει στην ανατολική πλευρά της μικρής πεδιάδας των Αθηνών και στα δυτικά της εύφορης και μεγάλης πεδιάδας των Μεσογείων. Οριοθετεί, προστατεύει, δεσπόζει και στις δύο αυτές περιοχές που έχουν συνεχή κατοίκηση από τη Νεολιθική Περίοδο (6ηχιλιετία) έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.

Ο Υμηττός, όπως τα σημαντικότερα βουνά της Ελλάδος εμφανίζεται ως κέντρο λατρείας. Η λατρεία του Δία ως θεού του ουρανού και γενικότερα των καιρικών μεταβολών, εξουσιαστή των νεφών και της βροχής, γινόταν συχνά πάνω στις κορυφές των βουνών, επειδή εκεί ψηλά μαζεύονταν τα πρώτα σύννεφα, σημάδι αλάθητο για τους ανθρώπους ότι θα βρέξει. Ο περιηγητής Παυσανίας μας πληροφορεί ότι στον Υμηττό υπήρχε άγαλμα του Υμηττίου Διός και βωμοί του Ομβρίου Διός και του Απόλλωνος Προοψίου. Ο βωμός του Ομβρίου Διός τιμούσε και εξευμένιζε τον θεό, ώστε αυτός να χαρίζει ήπιες και έγκαιρες βροχές στη γεωργία. Οι αρχαίοι κάτοικοι της Αττικής προέβλεπαν τον καιρό, παρατηρώντας την κορυφή του βουνού. Ο Υμηττός λειτουργούσε δηλαδή ως βαρόμετρο, όπως αναφέρει ο Θεόφραστος στο «Περί σημείων, υδάτων και πνευμάτων». Η επιλογή της ψηλότερης κορυφής του βουνού για την τοποθέτηση των αγαλμάτων των θεών υπαγορευόταν από τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής : ο Υμήττιος Ζεύς έπρεπε να έχει ένα ανάλογο του Ολυμπίου θρόνου, για να επιβλέπει τους κατώτερους θεούς. Το άγαλμα εξάλλου, του Προοψίου Απόλλωνα ήταν τοποθετημένο στην κορυφή από την οποία το πρώτο φως της ημέρας έπεφτε στη Δυτική Αττική.

Πάνω στο οροπέδιο του Προφήτη Ηλία, και εντός πολυγωνικού περιβόλου βρίσκονται οι δύο ναοί, βωμός επί βράχου και πηγάδι ακόμα και σήμερα σε χρήση. Ο ναός του Διός, που σώζεται ορατός, έχει πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Καταστράφηκε στο τέλος του 6^ου π.Χ. αι. και επισκευάστηκε το β’ ήμ. του 5^ου αι. Αντίστοιχα, ο ναός του Απόλλωνος, είναι τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, δωρικός με οκταγωνικούς κίονες. Καταστράφηκε τον 3^ο π.Χ. αι. από πυρκαϊά. Επί του ναού του Απόλλωνος, υπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική πάνω στην οποία έχει κτιστεί ο σημερινός μεταβυζαντινός ναός αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία.

Στον Υμηττό επίσης μαρτυρείται η ύπαρξη πηγών, των οποίων η εκμετάλλευση, η μεταφορά δηλαδή του νερού για τις ανάγκες των κατοίκων των παρυφών του βουνού ανιχνεύεται ανασκαφικά με την αποκάλυψη υδραγωγείων. Τμήματα υδραγωγείων έχουν εντοπισθεί σε αρκετά σημεία όπως για παράδειγμα το πηγάδι του Τόχι ή το υδραγωγείο στην περιοχή Χαλιδού.

Στον Υμηττό όμως ανιχνεύεται και η ικανότητα των κατοίκων να χρησιμοποιούν τα φυσικά μνημεία ως μέσο προστασίας αλλά και ως μέσο επικοινωνίας. Δεν οριοθετούσε και προστάτευε μόνο την περιοχή αλλά λειτουργούσε και ως φυσικό και προστατευμένο πέρασμα για τους κατοίκους των δύο πεδιάδων (Αθηνών και Μεσογείων) αφού η ύπαρξη αρχαίων οδών έχει διαπιστωθεί σχεδόν με βεβαιότητα, μία εκ των οποίων διέρχεται από την περιοχή του Κορωπίου. Πρόκειται για τη Σφηττία οδό η οποία συνέδεε τους δήμους της Ακαμαντίδος φυλής (Σφηττός, Κίκκυνα, Αγνούς, Πρόσπαλτα κ.α.) με το Άστυ. Η οδός προς το Άστυ περνούσε μεταξύ του λόφου του Προφήτη Ηλία (προς Β) και του Μαυροβουνίου (προς Ν), συνέχιζε προς το φαράγγι στην περιοχή Σούρμενα της Άνω Γλυφάδας και από εκεί συνδεόταν με το οδικό δίκτυο προς την Αθήνα.

Ο αρχαίος δήμος με τον οποίο συνδεόταν άμεσα η αρχαία οδός είναι ο αρχαίος Σφηττός. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο δήμο της περιοχής. Ο πυρήνας του είναι το Κάστρο του Χριστού όπου βρίσκεται η σημερινή Μονή Βηθλεέμ. Στον λόφο υπήρχε προϊστορικός οικισμός που χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική και Πρώιμη εποχή του Χαλκού (τέλος 4ης και 3η χιλιετία) και στην Μέση εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία). Όμως την μεγαλύτερη ακμή γνώρισε στα μυκηναϊκά χρόνια αφού αποτελούσε μια από τις δώδεκα κώμες στις οποίες ο Κέκροπας, μυθικός βασιλιάς της Αττικής, συνώκισε όλους τους μικρούς οικισμούς. Στους ΒΔ πρόποδες του Κάστρου, ανασκάφηκε νεκροταφείο μυκηναϊκών θαλαμοειδών τάφων.

Στους ιστορικούς χρόνους, πάνω στον λόφο σώζεται τμήμα οχυρωματικού περιβόλου. Στην πεδιάδα βόρεια του λόφου εξαπλώνεται ο αρχαίος δήμος από τον οποίο διατηρείται ακόμα σε λειτουργία τμήμα του αρχαίου υδραγωγείου όπως μαρτυρούν τα δύο φρέατα που υπάρχουν στον Αγ. Δημήτριο και τον Αγ. Κωνσταντίνο στο Φιλιάτι.

Πολύ μικρότερος είναι ο αρχαίος δήμος της Κίκκυνας που τοποθετείται βορείως του Σφηττού, από τους πρόποδες του Υμηττού και έως τον Καρελά. Σε αυτόν ανήκει πιθανώς το μεγάλο αρχαίο υδραγωγείο στην περιοχή Χαλιδού που φθάνει έως τον Αγ. Νικόλαο, και το Νυμφαίο. Επίσης, στα όρια του δήμου έχουν ερευνηθεί αγροικίες κλασικών χρόνων και ταφικοί περίβολοι.